ETNOGRAFIA

Zasięgi grupy Lachów, wytyczane przez poszczególnych badaczy różnych specjalności i regionalistów często się od siebie różnią – wynika to głównie z różnych kryteriów badań (występowanie charakterystycznych cech zabudowy, stroju, gwary). Od północy grupa lachowska graniczy z regionem Krakowiaków Wschodnich i Zachodnich, od wschodu z Pogórzanami i regionem łemkowskim. Granicę południowo-wschodnią wyznaczają tzw. Górale Sądeccy, a zachodnią – Zagórzanie. W samym regionie lachowskim część badaczy traktuje okolice Limanowej jako subregion Sądecczyzny, inni natomiast, oprócz Lachów Sądeckich, wyodrębniają jeszcze dwie oddzielne grupy – Lachy Limanowskie i Lachy od Dobrej i Szczyrzyca.

Północną granicę Lachów Limanowskich stanowi wał górski, będący północnym obrzeżem doliny rzeki Łososiny. Na zachodzie teren ten ogranicza pas wzgórz ze szczytami Pasierbiec i Zęzów, na południu dolina rzeki Łososiny (w stronę stoków Cichonia), zaś dalej granica biegnie w kierunku wschodnim grzbietami Ostrej, Jeżowej Góry, Łyżki i Latacza, skręcając następnie na wysokości Chomranic gwałtownie ku północy (w kierunku Sechnej). Teren zamieszkały przez Szczyrzyczan, przedstawia się jako rozległa kotlina o kształcie nieregularnej niecki, wznosząca się ok.400 m n.p.m. sięgająca od doliny Raby do stóp Beskidu Wyspowego. Od zachodu ograniczona jest pasmem górskim ze szczytami Grodzisko i Ciecień, od południa opiera się o Śnieżnicę. Lach od Dobrej zamieszkują północno-zachodnią część powiatu limanowskiego - swoim zasięgiem obejmują 11 wsi: Chyszówki, Dobra, Gruszowiec, Jurków,  Porąbka, Półrzeczki,  Przenosza, Skrzydlna, Wilczyce,  Wola Skrzydlańska.

Za centrum kultury Lachów Sądeckich, w którym rozwinęła się ona w najbogatszej formie, uznaje się powszechnie wsie w okolicach Podegrodzia o zasięgu pokrywającym się mniej więcej z dawną parafią podegrodzką. Na wschodzie granica tego obszaru biegnie lewobrzeżną stroną Dunajca na przestrzeni od Chełmca po Olszankę, a dalej miejscowościami: Jadamwola, Łukowica, Przyszowa, Trzetrzewina. W tym właśnie subregionie, określanych niekiedy mianem „Lachów podegrodzkich”, wykształciła się wśród zamożnych kmieci najbogatsza, najstrojniej zdobiona forma uroczystego stroju ludowego, do dziś uważana za reprezentacyjną dla Sądecczyzny. Za szczególnie ozdobny uważany jest strój męski. Składa się nań granatowy kaftan z fabrycznego sukna, do kolan, z długimi rękawami, bogato zdobiony rzędami mosiężnych guzów z nicianymi chwościkami i bogatym haftem na czerwonej aplikacji. Z takiego samego materiału wykonywane były spodnie, tzw. błękicie z dwoma przyporami zdobionymi czerwonymi i żółtymi haftami kwiatowymi (tzw. "sercówki" - motyw w kształcie serca) i szerokim haftowanym lampasem. Do tego bogato wyszywana biała koszula wkładana do spodni, a także wytłaczane wysokie buty "karbioki", szeroki bogato zdobiony skórzany pas z kilkoma klamrami i filcowy kapelusz przyozdobiony wstążką z bukiecikiem sztucznych kwiatków. Na uroczyste okazje koszule spinano pod szyją półkolistą ozdobą z usztywnionej jedwabnej wstążki przystrojonej cekinami czyli tzw. cioskiem, czasem kapelusz zastępowała sukienna rogatywka z pawim piórem. Noszono też gurmany sukienne samodziałowe, znacznie bardziej zdobione niż góralskie. Latem noszono koszule na wypust do płóciennych spodni, granatowe, zdobione haftem kamizelki i płócienne górnice (płótnianki) – również wyszywane.
W świątecznym stroju dziewczęcym charakterystyczne były ciemne aksamitne gorsety, wyszywane koralikami w „witą” gałązkę, długie do kostek szerokie spódnice z kupnych wzorzystych materiałów lub – białe, płócienne z białym haftem angielskim, tzw. fartuchy. Kobiety zamężne nosiły wełniane lub aksamitne, bogato zdobione wizytki z rękawami, spódnice i zapaski wełenkowe lub fartuchy. Na wielkie uroczystości wkładały sukienne ciemne kaftany z sutymi fałdami na biodrach zwanymi organkami i szerokim, pelerynowatym kołnierzem. Strój uzupełniały na głowach białe płócienne chusty czepcowe z czerwonym haftem, na ramionach zaś różnorodne chusty fabryczne. W końcu lat 70. XIX wieku, dzięki wprowadzeniu do produkcji tekstylnej kolejnego barwnika anilinowego w kolorze różowym, rozpoczęła się w Małopolsce moda na wzorzyste perkale w kolorystyce różowo-biało-wiśniowej, z których na Sądecczyźnie szyto spódnice zwane różowiakami. Nosiły je najczęściej dorastające panny i młode kobiety. Starsze nosiły perkalowe spódnice w kolorach granatowych, szarych i brązowych. Uzupełnieniem stroju były zapaski – szerokie, zakrywające przód i boki spódnicy, zdobione zwykle w dolnej części poziomymi zaszewkami, naszywaniem kupnych wstążek lub tasiemek. Do świątecznego stroju pod kolorowe spódnice wkładano zwykle białe płócienne halki, nieco od spódnic węższe i dłuższe. Ich dolna krawędź była zwykle wycinana w zęby, często zdobione białym dziurkowanym haftem.
W chłodniejsze dni kobiety ubierały krótkie katanki z rękawami, szyte z rozmaitych materiałów: flaneli, barchanu – na co dzień, sukna, aksamitu czy nawet wzorzystych żakardowych tkanin – od święta (te świąteczne katanki nazywano wizytkami). Wizytki zdobione były na przodach, mankietach, kieszonkach i wokół dolnej krawędzi aplikacjami z aksamity, wyszywaniem oraz koralikowym haftem.
Na szczególnie uroczyste okazje zamożne kobiety ubierały kaftany (zwane też kabatami) – dopasowane do figury, sięgały nieco poniżej bioder, miały długie rękawy z wysokimi, wywijanymi mankietami i duży kołnierz opadający na plecy i ramiona. W talii doszyta była szeroka baskinka, złożona z ponad dwudziestu usztywnionych fałdów, zwanych organkami, które wydatnie poszerzały sylwetkę w biodrach. Zdobnictwo tej części stroju przypominało dekorację męskich kaftanów – dekorowano je mosiężnymi guzami, chwaścikami, lamowaniem i haftami.
Strój Lachów Sądeckich należy już do przeszłości. Oryginalne jego przykłady zachowały się jedynie w ziorach muzealnych lub też – w nielicznych przypadkach – jako pamiątki rodzinne. Współczesny lachowski strój funkcjonuje niemal wyłącznie jako kostium sceniczny w bardzo licznych na Sądecczyźnie zespołach folklorystycznych.

Strój męski Lachów Limanowskich składał się z sukiennych spodni wpuszczonych do butów z cholewami, białej koszuli, na którą nakładano granatowy kaftan lub kamizelkę. Ubiorem wierzchnim była lniana górnica z wyłogami, a w dni chłodniejsze sukienne  gunie, sukmany lub gurmany. Kobiety na  lnianą koszulę i halkę nakładały kolorową spódnicę, na nią zaś białą haftowana zapaskę. Panny nosiły ozdobione koralikami i haftem gorsety. Mężatkę wyróżniała haftowana chusta, związana w czepiec. Zimą ubierano krótkie kożuszki i wełniane naramienne chusty. Na nogach kobiety nosiły trzewiki.
Odświętny strój męski Lachów okolic Szczyrzyca składał się z białej koszuli płóciennej, granatowej kamizelki z wykładanym kołnierzem i klapkami zdobionymi kolorowym haftem, granatowego kaftana bez rękawów lamowanego czerwonym suknem. Kaftan zdobiły kolorowe hafty, naszycia z cekinów i koraliczków, białe guziczki. Spodnie białe, płócienne dymki wpuszczane były do czarnych butów z cholewami. Podstawowym okryciem wierzchnim była górnica z płótna konopnego lub lnianego, lamowana czerwonym suknem. Od wielkiego święta bogatsi gospodarze nosili sukmany. Na obszarze południowo-zachodnim  zdobiny sukman były w kolorze czarnym, na obszarze południowo-wschodnim były koloru czerwonego. Charakterystycznym nakryciem głowy był brusek czyli kapelusz filcowy z okrągłą główką i niewielkim rondem, zdobiony kogucim piórkiem. Świąteczny ubiór kobiecy z 2 poł. XIX w. składał się z płóciennej koszuli z długimi rękawami, spódnicy z białego płótna, zdobionej białym haftem roślinnym i zakończonej u dołu haftowanymi zębami. Gorsety z fioletowo-czerwonego lub zielonego adamaszku miały dołem doszyty pas drobniutkich fałdek a z przodu zapinane były na haftki. Na przełomie XIX i XX w. weszły w modę spódnice tybetowe, drukowane w kwiaty najczęściej na zielonym, białym lub bordowym tle oraz gorsety aksamitne zdobione koralikami i rozbudowanym haftem kwiatowym. Gorset sznurowano czerwoną wstążką. Do stroju odświętnego nie noszono zapasek. Okryciem wierzchnim były katany z długimi rękawami, z kołnierzykiem lub bez, zdobione haftem, koraliczkami i aplikacjami. Ramiona okrywano płóciennymi płachtami łoktusami, później pojawiły się grubsze chusty wełniane. Mężatki na głowie nosiły białą chustę wiązaną w czepiec lub chustki tybetowe wiązane w tyle głowy. Zimą i od święta kobiety i dziewczęta wkładały czarne buty z cholewami. Dopełnieniem stroju były noszone wysoko na szyi sznurki prawdziwych korali.

Odrębność kulturową widać także w muzyce, tańcu i śpiewach lachowskich. Dominują melodie oparte na rytmie walca, o charakterze lirycznym, a także żywe tańce z podkładem muzycznym kontrabasu, klarnetu i trąbki. Warto zauważyć, że spotykamy tu tańce raczej rzadkie w innych regionach, takie jak krzyżak, cięta polka, surak i siadany. W folklorze muzycznym Lachów od Dobrej i Szczyrzyca silne są wpływy regionu krakowskiego.

Na całym terenie lachowskim roku obrzędowym rozbudowane były bardzo mocno zwyczaje związane z okresem Bożego Narodzenia, szczególnie z wigilią (ubieranie podłaźniczki ,wróżby wigilijne, zabiegi magiczne mające zapewnić dostatek i szczęście). Od Bożego Narodzenia do Trzech Króli po wsiach chodziły grupy kolędnicze  z Herodami, Gwiazdą, z Niedźwiedziem i Turoniem. W Niedzielę Palmową święcono w kościołach okazałe, barwne palmy zdobione papierowymi kwiatami i wstęgami. W drugi dzień Wielkanocy domy odwiedzali przebierańcy tzw. dziady śmiguśne - ubrani w słomiane czapki i bluzy, z maskami na twarzach, zaopatrzeni w drewniane sikawy, przy pomocy których  oblewają przechodniów. W Zielone Święta palono sobótki.
W obrzędowości rodzinnej najbardziej rozbudowaną formę miało wesele poprzedzone uroczystymi zmówinami. Do ślubu jechano w towarzystwie banderii konnej, w czasie wesela odbywały się tradycyjne oczepiny, a po weselu przenosiny młodej do domu pana młodego. Przy chrzcie zachował się zwyczaj darowywania dziecku przez matkę chrzestną kukiełki - specjalnie wypiekanego ciasta.

W budownictwie lachowskim dominowała wielobudynkowa zagroda. W jej skład wchodziły drewniane budynki z okrągłych bali węgłowanych na tzw. płaski węgieł, o czterospadowym dachu krytym słomą (kiczorki) w schodki. Zrąb był ozdabiany kropami malowanymi wapnem, czasami malatura ta przybierała formy apotropeiczne (na odrzwiach do spichlerza). Zagroda kmieca składała się z chałupy, stajni, w bogatszych zagrodach bywały także stodoły i wozownie. Charakterystyczne dla Lachów było trzymanie w chałupie (kuchni) przez cały rok bydła. Obok chałup szerokofrontowych występowały, chociaż znacznie rzadziej, także chałupy wąskofrontowe (z wejściem od szczytu). W okolicach Dobrej dominowały domy jednotraktowe o dachu czterospadowym bądź przyczółkowym, krytym słomą. Przy dachu przyczółkowym występowało czasem krycie kalenicy gontem. Przeważały zagrody jednobudynkowe. Występowały także zamożne obejścia wielobudynkowe złożone z chałupy mieszkalnej i pomieszczeń gospodarczych stojących osobno. Wznoszono też okoły -  zagrody w formie czworoboku z podwórzem pośrodku.
Przykłady budownictwa można  oglądać w Muzeum Lachów Sądeckich w Podegrodziu oraz w Sądeckim Parku Etnograficznym w Nowym Sączu -oddziały Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.