NASZE GNIAZDO

16 lipca 1892 r. odbył się uroczysty akt poświęcenia kamienia węgielnego pod gmach Sokoła (odkrytego podczas remontu w 2001 roku), w listopadzie tego samego roku ukończono budowę.

Budynek Sokoła był parterowy, jego centralną część zajmowała sala gimnastyczna, która w razie potrzeby mogła być zamieniona na salę widowiskową. W pozostałych pomieszczeniach, usytuowanych w części południowej i zachodniej znalazły swoje miejsca biblioteka i czytelnia oraz pokoje przeznaczone na zebrania sekcji Towarzystwa. Główna fasada budynku podzielona była trzema ryzalitami - w zewnętrznych umieszczono wejścia, w środkowym trzy półkoliście wykrojone okna. Górną część fasady zamknięto attyką. Głównym elementem dekoracyjnym budynku były kopulaste dachy nad częściami ryzalitowymi, zdobione iglicami otoczonymi metalowymi balustradkami. Ponad lukarną środkowej kopuły wznosiła się do lotu sylwetka sokoła - symbol Towarzystwa. Autorem projektu architektonicznego był Witold Żebracki.

Zaledwie ukończony, pachnący jeszcze świeżością budynek włączył się natychmiast w wartki nurt życia społecznego, politycznego i kulturalnego miasta. Oprócz rozwijania kultury fizycznej, co było oficjalnie głównym celem statutowym Towarzystwa, w Sokole urządzano spotkania, koncerty, przedstawienia teatralne, kiermasze, wieczornice, czy zabawy taneczne, stanowiące niejednokrotnie okazję do działalności charytatywnej. Prowadzono własne zespoły artystyczne. W 1910 roku powstało Towarzystwo Śpiewackie LUTNIA, które w krótkim czasie stało się wizytówką kultury muzycznej Nowego Sącza. I chociaż LUTNIA - opierając swoją działalność na odrębnym statucie - rozpoczęła samodzielne życie, zawsze była z Sokołem związana.
Tu miała swoją siedzibę, salę koncertową i salę prób, a jej skład osobowy tworzyli w większości członkowie Towarzystwa. Od 1910 r. w budynku Sokoła rozpoczęło działalność pierwsze nowosądeckie kino pod prywatnym zarządem Wiktorii Hermanowej. Na stałe zagościło również w budynku Sokoła założone w 1913 r. Polskie Towarzystwo Dramatyczne. Dumą Towarzystwa Gimnastycznego Sokół była działająca od 1893 r. biblioteka i czytelnia, będąca jednocześnie miejscem spotkań i odczytów.
W 1903 roku od strony wschodniej budynku dostawiono kręgielnię - murowany, przeszklony budynek, który w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej pełnił rolę tzw. strzelnicy pokojowej.

W latach 1911-12 przystąpiono do rozbudowy Sokoła. Główną inwestycją pierwszego etapu prac było dobudowanie od strony południowej jednopiętrowego skrzydła bocznego (proj. Józefa Wojtygi), łączącego gmach główny z budynkiem kręgielni. Na parterze znajdowała się mała sala gimnastyczna, na piętrze natomiast znalazły swoją siedzibę drużyny skautów (działające w Nowym Sączu od 1910 r.) oraz biblioteka. Tu także odbywały się próby Towarzystwa Śpiewackiego LUTNIA.

W 1914 r. przebudowa objęła wnętrze głównego skrzydła budynku od ul. Długosza. Na dużej sali przeniesiono scenę ze strony południowej na północną, przedłużając ją jednocześnie o 4-5 m. Dawną scenę zamieniono na westybul, w którym dobudowano szeroką na 3 m klatkę schodową prowadzącą na balkon. Pośrodku balkonu znajdowała się operatornia kinowa, po bokach miejsca dla publiczności, które łączył ze sobą korytarz balkonowy. W związku z przedłużeniem dużej sali zlikwidowano jedno z dawnych wejść do gmachu (zamieniono je na okno), a na jego miejscu zrobiono przejście korytarzowe biegnące pod sceną i prowadzące bezpośrednio na podwórze.
W związku z nowym usytuowaniem sceny dobudowano od strony północnej nowe skrzydło, w którym umieszczono dwie garderoby od ul Długosza oraz duży pokój od podwórza, który od 1917 r. stał się stałą siedzibą Towarzystwa Dramatycznego. Istniał projekt przewidujący przedłużenie skrzydła północnego aż do granicy parceli od strony wschodniej i połączenie go z kręgielnią - gdyby został zrealizowany zabudowania Sokoła przybrałyby formę nieregularnego czworoboku otaczającego zamknięty ze wszystkich stron dziedziniec wewnętrzny.

Okres wielkiej wojny wprowadza wiele zamieszania w bardzo dynamiczne życie Sokoła. Z chwilą ogłoszenia mobilizacji gmach został oddany na cele wojskowe. Mieścił się tu kierujący akcją werbunkową Wojskowy Komisariat Legionowy, w kręgielni, zamienionej na strzelnicę, trwało przeszkalanie ochotników. Przez cały okres wielkiej wojny budynek jest na przemian biurem werbunkowym, schroniskiem dla legionistów, przystanią dla uciekinierów, lazaretem. Jednocześnie, podobnie jak w latach przedwojennych odbywają się wieczornice, koncerty, "opłatki" dla legionistów, spotkania, kameralne przedstawienia, których głównym zadaniem było gromadzenie funduszy na cele narodowe i zapomogowe.
Po zakończeniu wojny postanowiono wraz z remontem zniszczonego wojną budynku dokonać kolejnej jego rozbudowy. Autorem projektu był Zenon Adam Remi.
Przebudowa objęła przede wszystkim całą frontową część budynku oraz nadbudowę obu bocznych skrzydeł. Główna część gmachu od ul. Długosza podniesiona została do wysokości I piętra, gdzie znalazła pomieszczenia czytelnia czasopism i świetlica oraz kilkunastometrowa sala reprezentacyjna, dzielona w razie potrzeby ruchomymi ścianami na trzy mniejsze sale. Tutaj odbywały się zabawy, wieczornice i większe zebrania. W skrzydle północnym od podwórza dobudowano drugie piętro, wyrównując w ten sposób całą część do jednej wysokości. W prawym skrzydle przebudowano obie kondygnacje, tworząc na piętrze dużą salę wyposażono w galerię i balkon dla orkiestry oraz nadbudowano drugie piętro. Prace budowlane objęły także przeróbkę sali w budynku głównym, będącej już teraz tylko salą teatralno-kinową, gdyż od 1919 roku Towarzystwo Gimnastyczne uzyskało koncesję na prowadzenie własnego kina. Przebudowa sali głównej stała się okazją do wymiany zaatakowanych przez grzyb części fundamentów, stropów i filarów. Spod podłogi sali usunięto ziemię, tworząc w ten sposób rozległe piwnice. W 1926 roku sala otrzymała dekorację malarską, zaprojektowaną przez Bolesława Barbackiego a wykonaną przez grupę miejscowych malarzy pod kierunkiem Franciszka Sarny.

Również w okresie międzywojennym Sokół był jednym z najważniejszych ośrodków życia kulturalnego i społecznego miasta. Posiadał dobrze zaopatrzoną bibliotekę, wspaniale funkcjonujące kino, był siedzibą jednego z najlepszych zespołów teatralnych ówczesnej Małopolski oraz kilku innych stowarzyszeń i organizacji (m.in. Towarzystwa Śpiewackiego LUTNIA, Nowosądeckiego Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego BESKID, Związku Oficerów Rezerwy czy Ligi Kobiet). W tym okresie uległ rozbudowie i otrzymał kształt, w jakim przetrwał do lat 90.
Wrzesień 1939 r. paraliżuje w mieście wszelkie działania społeczne, artystyczne i kulturalne. W marcu 1941 r. Niemcy uruchamiają w budynku kino pod nazwą "Dunajez".

Po wojnie budynek przechodzi na własność skarbu państwa. Uruchomione ponownie w 1945 roku kino otrzymuje nazwę "Świt", w 1952 roku staje się "Przyjaźnią", a w latach 1957-1993 funkcjonuje pod nazwą "Podhale". Pozostała część sędziwego Sokoła została przebudowana na internat. Podczas powojennych remontów i adaptacji przebudowie uległo wnętrze obu skrzydeł, powstały nowe klatki schodowe, ściany działowe, nowy wygląd otrzymała fasada północna. Pomimo bieżących remontów budynek coraz bardziej popadał w ruinę. Pod koniec lat 80. młodzież opuściła gościnne, ale grożące zawaleniem mury, na początku lat 90. przestało funkcjonować kino.
  23 grudnia 1991 roku, równo 100 lat po przekazaniu Towarzystwu Gimnastycznemu Sokół parceli pod budowę gmachu uchwałą Rady miasta Sokolnia została oddana do dyspozycji Wojewódzkiego Ośrodka Kultury (od 1999 r. działającego pod nazwą Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ). 

Styczeń 1993 r. Budynek odpycha pustką i zimnem. Powybijane szyby, przeciekający dach, zatęchły odór wilgoci, zrujnowane ścianki działowe, na tympanonie puste miejsce po zniszczonej przez Niemców w 1941 r. rzeźbie sokoła - symbolu Towarzystwa.

3 października 1993 r. Na szczyt fasady sądeckiego Sokoła powróciła rzeźba sokoła. Wraz z nią powrócił dawny napis i wypełnił swoje miejsce w trójkątnym polu tympanonu. W częściowo odremontowanym budynku, ubranym w odświeżoną fasadę frontową wznowiło działalność kino, które po ponad 50. latach wróciło do dawnej nazwy SOKÓŁ. Na kolejnych kilka lat sala stała się znowu miejscem koncertów, spektakli teatralnych i kabaretowych, spotkań literackich, festiwali, a nawet bali karnawałowych czy przedstawienia operowego "Jaś i Małgosia". Otworzyła swoje podwoje dla działających w mieście stowarzyszeń, organizacji społecznych, fundacji, szkół. Barwa fasady, rzeźba sokoła, nowy wystrój sali i hallu kinowego, gdzie rozpoczęła działalność galeria plastyczna - te zmiany były widoczne. Mniej widoczne były prace prowadzone w podziemiach budynku, których celem było postawienie Sokolni na nowych, trwałych fundamentach. 

W 1997 roku, w 110. rocznicę założenia nowosądeckiego Gniazda, a jednocześnie w 105-lecie wybudowania Sokolni na frontowej ścianie budynku pojawiła się tablica upamiętniająca oba te wydarzenia. Na płycinach wyprofilowanych niegdyś nad oknami drugiej kondygnacji zawisło godło Polski, tarcze herbowe miasta i Ziemi Sądeckiej. To im właśnie Sokół zawsze pragnął służyć...

8 listopada 1999 r. w sali sądeckiego ratusza została uroczyście podpisana przez ówczesnego Marszałka Województwa Małopolskiego Marka Nawarę, Prezydenta Nowego Sącza Andrzeja Czerwińskiego i Starostę Nowosądeckiego Jana Golonkę Deklaracja Woli "przywrócenia świetności sokolni sądeckiej, aby mogła służyć kulturze narodowej w trzecim tysiącleciu jako siedziba Małopolskiego Centrum Kultury SOKÓŁ".
8 listopada 2000 roku oddano do użytku gruntownie odremontowane skrzydło południowe budynku. Na parterze usytuowano małą salę kinową im. Piotra Kosińskiego - kameralną, gwarantującą widzom komfort i najwyższą jakość projekcji filmowych. Piętro zajęła sala małych form im. Romana Sichrawy - miejsce kameralnych koncertów, recitali, spotkań. Na II piętrze - sala im. Bolesława Barbackiego, będąca głównie siedzibą Klubu Tańca Towarzyskiego AXIS, a w przyziemiu zaciszna i przytulna sala kominkowa im. Stanisława Flisa. 

Nadanie poszczególnym salom imion wielkich sądeczan, ludzi zasłużonych nie tylko dla Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, ale dla całego miasta i regionu (Lucjan Lipiński, współzałożyciel i pierwszy prezes Towarzystwa jest patronem sali widowiskowej w głównym skrzydle budynku) to ukłon w stronę przeszłości. Nie jedyny. W całym skrzydle południowym przeszłość przeplata się z teraźniejszością. Nawiązujący do początku wieku wystrój wnętrz, z zachowanymi wszędzie tam, gdzie to było możliwe reliktami dawnych elementów architektonicznych, połączony został z nowoczesnym wyposażeniem technicznym zaspokajającym wysokie wymagania zarówno kinomanów czy melomanów, jak również organizatorów wszelkiego typu konferencji, zjazdów czy spotkań. Zapraszamy (oferta wynajmu sal).

W styczniu 2004 roku na nowej sali im. Lucjana Lipińskiego odbył się pierwszy koncert, chociaż wciąż jeszcze trwały prace wykończeniowe. W maju ruszyło kino.

8 listopada miało miejsce uroczyste otwarcie "nowego" gmachu SOKOŁA. Miasto zyskało salę teatralną i koncertową, która mogłaby stać się dumą znacznie większych ośrodków w kraju.