1877
Zmiana estetyki brzmieniowej istniejącego już instrumentu lub budowa nowych organów, z wykorzystaniem elementów instrumentu o diametralnie innych założeniach, jest przedsięwzięciem niezwykle skomplikowanym, gdyż planowane cechy brzmieniowe organów muszą odwzorowywać się w ich konstrukcji. Próba zmiany dyspozycji, a nawet samej intonacji, musi brać pod uwagę wydolność systemu powietrznego i cechy konstrukcyjne wiatrownic (np. kształt i rozmiar klap). Zabiegi tego typu wiążą się często z koniecznością radykalnej zmiany ciśnienia powietrza, co z kolei wydatnie wpływa na działanie traktury gry. Projekt obwarowany jest zatem mnóstwem ograniczeń – każdy krok pociąga za sobą długi łańcuch konsekwencji.
Zakupiony przez MCK SOKÓŁ w Nowym Sączu instrument firmy Walcker w swojej pierwotnej formie nie odpowiadał kryteriom stosowanym wobec organów budowanych we współczesnych salach koncertowych. Wymagał zarówno istotnych modyfikacji technicznych, jak i brzmieniowych. Nie można było poprzestać na adaptacji, lecz należało stworzyć nową rzeczywistość, wykorzystując w maksymalnym zakresie materię zastaną. Funkcjonalność i nasycone brzmienie nowych organów w sali im. Lucjana Lipińskiego zależała od stworzenia w nich piramidy brzmieniowej o odpowiednio szerokiej podstawie. Wiązało się to z koniecznością poszerzenia dyspozycji, która dodatkowo musiała zostać ukształtowana tak, by możliwe było wykonywanie zarówno muzyki dawnej, jak i XIX- oraz XX-wiecznej. Na listę wymienionych wcześniej ograniczeń wkroczyła wówczas niewielka pojemność podestu organowego.
Jak już zostało stwierdzone, wytłumiona akustyka sali przemawiała za nadaniem temu instrumentowi cech symfonicznych organów francuskich – oparcia wolumenu ich brzmienia na potężnie brzmiących głosach językowych. Konieczność wykorzystania wiatrownic Walckera i dużej ilości piszczałek pochodzących z zakupionych organów wykluczała możliwość budowy instrumentu w stylu francuskim, zmuszając do przyjęcia koncepcji kompromisu stylistycznego – zestawienia sekcji brzmieniowych o różnym rodowodzie stylistycznym. Dlatego z pomocą wszelkich dostępnych środków podjęte zostały działania na rzecz zatarcia niekorzystnych skutków takiego rozwiązania.
Nowe organy MCK Sokół to instrument o czterech zespołach brzmieniowych (nazwy niemieckie, zgodnie z określeniami na stole gry):
Rückpositiv (manuał I)
Hauptwerk (manuał II)
Schwellwerk (manuał III)
Pedal
Koncepcja brzmieniowa, ewoluująca w granicach wyznaczonych przez możliwości techniczne, finansowe oraz rozkład przestrzeni na podeście organowym, oparta została na następujących priorytetach:
skonstruowanie zamkniętego w szafie ekspresyjnej, symfonicznego zespołu brzmieniowego, który dawałby bardzo szerokie możliwości dynamiczne i kolorystyczne oraz, dzięki możliwości łączenia z wszystkimi pozostałymi sekcjami organów, miałby istotny wpływ na brzmienie całego instrumentu;
gruntowna modyfikacja sekcji pedałowej, by stanowiła ona stylistycznie spójną podstawę brzmieniową dla organów o nowej estetyce brzmieniowej;
nieznaczne zmiany w dyspozycji pozostałych sekcji brzmieniowych – manuału głównego i pozytywu – oraz dokonanie zabiegów intonacyjnych, mających na celu umożliwienie ich harmonijnego współdziałania z nowopowstałą sekcją w literaturze koncertowej XIX i XX stulecia;
stworzenie nowoczesnego systemu elektronicznego sterującego trakturą rejestrów oraz dużą ilością połączeń, także oktawowych, umożliwiających wszechstronne wykorzystanie wszystkich rejestrów i złagodzenie konsekwencji wymuszonych braków dyspozycyjnych;
realizacja urządzeń pomocniczych, pomnażających możliwości wykonawcze organów bez potrzeby dalszych ingerencji w dyspozycję – wałka crescendowego, wolnych kombinacji, dodatkowych dźwigni ręcznych, służących do obsługi crescendo i żaluzji III manuału itp.
W następstwie przyjętych założeń manuał III otrzymał dodatkową wiatrownicę. Pozwoliło to stworzyć imponujący, 17-głosowy zespół brzmieniowy, zawierający zestaw rejestrów typowy dla symfonicznego instrumentu francuskiego, rozszerzony o rejestry umożliwiające wykonywanie romantycznej muzyki niemieckiej, a także dzieł wcześniejszych. Ciśnienie powietrza w nowej wiatrownicy zostało zróżnicowane między basem a dyszkantem. Rozwiązanie takie ułatwia intonację zapewniającą dobrą słyszalność sopranu w typowej dla muzyki romantycznej fakturze homofonicznej. W dyspozycji tej sekcji warto zwrócić uwagę na trzy flety przedęte (8’, 4’ i 2’) oraz rejestry językowe, których konstrukcję i menzurację zaczerpnięto z instrumentów Aristide’a Cavaillé-Colla. Całość została zamknięta w grubościennej szafie ekspresyjnej, umożliwiającej płynne kształtowanie nawet skrajnie skontrastowanej dynamiki. Rejestr Trompette en chamade, dodany w trakcie realizacji inwestycji, powiększył dyspozycję III manuału jako namiastka tzw. sekcji Solo, zawierającej w organach symfonicznych rejestry wysokociśnieniowe. W organach MCK SOKÓŁ zamiast wysokiego ciśnienia została zastosowana szeroka menzura, by scalić brzmienie Trompette en chamade z resztą instrumentu. Integracja dodanego rejestru z sekcją III manuału istniejącego już instrumentu zapewniła możliwość najbardziej wszechstronnego wykorzystania go, gdyż sekcja ta jest osiągalna za pomocą połączeń (także oktawowych) z każdej klawiatury.
Zespół brzmieniowy pedału również zyskał dodatkową wiatrownicę. Zasila ona potrzebujący ogromnej ilości powietrza rejestr 32-stopowy. Zmiany jakościowe w układzie rejestrów tej sekcji ustawionych na wiatrownicach Walckera ukierunkowane zostały przede wszystkim na wzbogacenie możliwości kolorystycznych w obszarze rejestrów basowych, 16- i 8-stopowych, oraz wypełnienie tzw. średnicy (Octave 4’, Super III/P).
Gruntowna modyfikacja zespołu brzmieniowego manuału głównego nie była możliwa. Klasyczna, typowa dla organów barokowych piramida pryncypałów została oparta na wprowadzonym do dyspozycji w celu zwiększenia masywności brzmienia rejestrze Trompete 16’. Dzięki przeprowadzonym zabiegom intonacyjnym i przy odpowiednim sposobie rejestrowania sekcja ta może jednak z powodzeniem pełnić swoją funkcję również w muzyce późniejszej.
Podobne rozwiązania zostały zastosowane w dyspozycji pozytywu. Oprócz wymiany mikstury i fletu 4-stopowego oraz dodania rejestru Quinte 2 2/3’, uzupełniającego szereg kornetowy, otrzymał on trzy połączenia z manuałem III (jedno zwykłe i dwa oktawowe). Umożliwiają one stworzenie dodatkowego planu brzmieniowego w muzyce romantycznej. Pozytyw został wysunięty poza podest organowy i umieszczony za plecami grającego. To rozwiązanie, często spotykane w okresie baroku (np. w organach północnoniemieckich – Rückpositiv), w tym przypadku zostało podyktowane potrzebą oszczędności miejsca na wąskim podeście. Jak każdy kompromis, i ten miał swoją cenę – usunięcie grającego z pola widzenia publiczności. Problem ten rozwiązano za pomocą przekazu wideo.
Rozplanowanie sekcji brzmieniowych instrumentu, znajdujące odzwierciedlenie w architektonice prospektu, wynika z ukształtowania przestrzeni przewidzianej dla organów jeszcze w fazie projektowej sali im. Lucjana Lipińskiego. Ponad pięciometrowe piszczałki rozczłonkowanej flankująco (stronami C i C#) sekcji pedału zostały powieszone na balkonach bocznych, po obu stronach okna sceny. W cokołach cofniętych, bocznych prospektów sekcji pedałowej znalazła miejsce Trompette en chamade, co zaowocowało ciekawym efektem zarówno wizualnym, jak i akustycznym. Wysunięty w stronę widowni pozytyw okalają piszczałki 8-stopowego pryncypału, skrywającego zespół brzmieniowy manuału głównego. Niemal niewidoczny od strony widowni Schwellwerk został zawieszony wysoko, nad umieszczonym w centralnym punkcie instrumentu stołem gry.
Centralna pozycja stołu gry zapewnia optymalne warunki dla poprowadzenia mechanicznej traktury gry (jednakowe oddalenie od wszystkich sekcji). Ze względu na ograniczoną ilość miejsca zrezygnowano z mechanicznej traktury rejestrowej, poprzestając na sterowaniu elektrycznym, sprzężonym z komputerowym systemem umożliwiającym zapamiętywanie przygotowanych zestawów rejestrów (Setzer). Pojemność systemu wynosi 4000 kombinacji, a poprzez zainstalowany w stole gry port USB możliwe jest korzystanie z dodatkowej pamięci zewnętrznej. System elektroniczny steruje też 13 elektrycznymi połączeniami międzyklawiaturowymi, których konstrukcja wymagała zdublowania mechanicznej traktury gry trakturą elektryczną. Proste do zrealizowania uzupełnienie tego systemu umożliwia dodanie w przyszłości drugiego, mobilnego stołu gry, który mógłby zostać umieszczony na scenie i służyć do wykonywania muzyki kameralnej oraz współdziałania z orkiestrą symfoniczną (w tej chwili do tego celu służy system łączności audio-wizualnej). Instrument posiada też cztery połączenia mechaniczne, przejęte z organów Walckera.
Po rozbudowie, dyspozycja nowych organów Małopolskiego Centrum Kultury SOKÓŁ w Nowym Sączu obejmuje 51 rejestrów rozdzielonych pomiędzy 4 sekcje brzmieniowe w następującej proporcji:
Manuał I (Rückpositiv) 9 głosów
Manuał II (Hauptwerk) 12 głosów
Manuał III (Schwellwerk) 18 głosów
Pedał 12 głosów
