1839
Kozaczyzna: wróg czy przyjaciel?
Kozaczyzna, organizacja złożona z wolnych ludzi, zaczęła na przełomie XV i XVI wieku kształtować się na południowo wschodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kozacy zajmowali tu Dzikie Pola, po obu stronach środkowego Dniepru, poniżej sławnych porohów (progów skalnych) na rzece. Tereny te zwane Zaporożem, Niżem a następnie Ukraina weszły w skład Korony od roku 1569. O początku XVI wieku kresowi możnowładcy chętnie wykorzystywali siłę wojskową Kozaczyzny. Z polecenia króla Zygmunta Augusta dokonano w roku 1572 pierwszego rejestru kozackiego, obejmującego 300 Kozaków służących w obronie południowo wschodnich granic Rzeczypospolitej, w zamian za stały żołd i opiekę państwa. Drugi rejestr wznowił Stefan Batory w roku 1578 w obliczu wojny z Moskwą. Kozacy wzięli w niej czynny udział, w podziękowaniu otrzymali od króla specjalne przywileje, do których później często się odwoływali. Idea rejestru kozackiego z punktu widzenia interesów państwa była dobrym rozwiązaniem, ale też uwidoczniły się od razu i słabe jej strony. Przede wszystkim nie objęto rejestrem wszystkich Kozaków, co doprowadzało do podziałów i animozji wewnętrznych. Kozaczyzna bardzo niespokojna i waleczna, korzystając z każdego zamieszania w Polsce (np. w czasie bezkrólewia) ruszała na posiadłości krymskie i tureckie. Uchwalane konstytucje z lat 1590, 1593 zaprowadzające porządek na Niżu nie zapobiegały konfliktom. Próba rozciągania władzy nad Dzikimi Polami nie powiodła się. Doszło do pierwszych powstań kozackich Krzysztofa Kosińskiego i Semena Nalewajki. Ale już w roku 1601 wobec wojny w Inflantach, sejm puścił w niepamięć bunty Kozaków. Polacy uważali, że Kozacy są „religii żadnej” (religionis nullius). Okazało się jednak, że poparli Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej i jej hierarchie w latach 1620-1621 a także później. W ten sposób do problemów natury politycznej, społecznej, ekonomicznej i narodowościowej dołączył jeszcze jeden czynnik religijny. W obliczu wojny z Turcja nie zawiedli Kozacy. Pod wodza Piotra Konaszewicza Sahajdacznego na czele 40 tysięcy wojska wraz z 35 tysiącami regularnych żołnierzy odniesiono wspólnie świetne zwycięstwo pod Chocimiem (2-28 IX 1621 r.). Po kolejnych powstaniach kozackich, sejm w 1638 roku definitywnie ograniczył swobody kozackie ale spokój, który zapanował na Ukrainie był tylko „ciszą przed burzą". W latach 1648-1654 powstanie Bohdana Chmielnickiego i jego zabiegi o protekcje Moskwy osłabiło bardzo Rzeczypospolitą i zmieniło układ sił w tym rejonie Europy na bardzo długo. Zawarcie unii hadziackiej w roku 1658, ustanawiającej trzeci człon Rzeczypospolitej, Księstwo Ruskie ze znaczącą rolą Kozaczyzny i jej hetmana niewiele zmieniło. Unia hadziacka nie weszła nigdy w życie. Rzeczypospolita nie poradziła sobie z trudnym problemem, jakim była Kozaczyzna. Nie potrafiono spojrzeć na ten powstający w XVI i XVII wieku „kolejny stan” w społeczeństwie, w szerszym planie perspektywicznym. Na ogół wszelkie działania podejmowano doraźnie, gdy potrzebna była siła militarna i bojowa Kozaczyzny do walki z wrogami Rzeczypospolitej.
Kozaczyzna, organizacja złożona z wolnych ludzi, zaczęła na przełomie XV i XVI wieku kształtować się na południowo wschodnich kresach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kozacy zajmowali tu Dzikie Pola, po obu stronach środkowego Dniepru, poniżej sławnych porohów (progów skalnych) na rzece. Tereny te zwane Zaporożem, Niżem a następnie Ukraina weszły w skład Korony od roku 1569. O początku XVI wieku kresowi możnowładcy chętnie wykorzystywali siłę wojskową Kozaczyzny. Z polecenia króla Zygmunta Augusta dokonano w roku 1572 pierwszego rejestru kozackiego, obejmującego 300 Kozaków służących w obronie południowo wschodnich granic Rzeczypospolitej, w zamian za stały żołd i opiekę państwa. Drugi rejestr wznowił Stefan Batory w roku 1578 w obliczu wojny z Moskwą. Kozacy wzięli w niej czynny udział, w podziękowaniu otrzymali od króla specjalne przywileje, do których później często się odwoływali. Idea rejestru kozackiego z punktu widzenia interesów państwa była dobrym rozwiązaniem, ale też uwidoczniły się od razu i słabe jej strony. Przede wszystkim nie objęto rejestrem wszystkich Kozaków, co doprowadzało do podziałów i animozji wewnętrznych. Kozaczyzna bardzo niespokojna i waleczna, korzystając z każdego zamieszania w Polsce (np. w czasie bezkrólewia) ruszała na posiadłości krymskie i tureckie. Uchwalane konstytucje z lat 1590, 1593 zaprowadzające porządek na Niżu nie zapobiegały konfliktom. Próba rozciągania władzy nad Dzikimi Polami nie powiodła się. Doszło do pierwszych powstań kozackich Krzysztofa Kosińskiego i Semena Nalewajki. Ale już w roku 1601 wobec wojny w Inflantach, sejm puścił w niepamięć bunty Kozaków. Polacy uważali, że Kozacy są „religii żadnej” (religionis nullius). Okazało się jednak, że poparli Kościół prawosławny w Rzeczypospolitej i jej hierarchie w latach 1620-1621 a także później. W ten sposób do problemów natury politycznej, społecznej, ekonomicznej i narodowościowej dołączył jeszcze jeden czynnik religijny. W obliczu wojny z Turcja nie zawiedli Kozacy. Pod wodza Piotra Konaszewicza Sahajdacznego na czele 40 tysięcy wojska wraz z 35 tysiącami regularnych żołnierzy odniesiono wspólnie świetne zwycięstwo pod Chocimiem (2-28 IX 1621 r.). Po kolejnych powstaniach kozackich, sejm w 1638 roku definitywnie ograniczył swobody kozackie ale spokój, który zapanował na Ukrainie był tylko „ciszą przed burzą". W latach 1648-1654 powstanie Bohdana Chmielnickiego i jego zabiegi o protekcje Moskwy osłabiło bardzo Rzeczypospolitą i zmieniło układ sił w tym rejonie Europy na bardzo długo. Zawarcie unii hadziackiej w roku 1658, ustanawiającej trzeci człon Rzeczypospolitej, Księstwo Ruskie ze znaczącą rolą Kozaczyzny i jej hetmana niewiele zmieniło. Unia hadziacka nie weszła nigdy w życie. Rzeczypospolita nie poradziła sobie z trudnym problemem, jakim była Kozaczyzna. Nie potrafiono spojrzeć na ten powstający w XVI i XVII wieku „kolejny stan” w społeczeństwie, w szerszym planie perspektywicznym. Na ogół wszelkie działania podejmowano doraźnie, gdy potrzebna była siła militarna i bojowa Kozaczyzny do walki z wrogami Rzeczypospolitej.
Prof. dr hab. Teresa Chynczewska – Hennel*
* Prof. dr hab. Teresa Chynczewska - Hennel, jest kierownikiem Katedry Ukrainistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Pracuje również w Instytucie Historii Uniwersytetu w Białymstoku. Współpracuje ze Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, a także z Polskim Radiem, w którym nagrała kilkaset audycji historycznych. Odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej w 2007 roku oraz Nagrodą Przeglądu Prawosławnego im. Księcia Konstantego Ostrogskiego w 2008 roku. W pracy naukowej interesuje się historią Polski i Europy w epoce nowożytnej, szczególnie zagadnieniami narodowościowymi i religijnymi w I Rzeczypospolitej. Jest badaczem problematyki ukraińskiej i kontaktów Rzeczypospolitej z Włochami. Odbyła staże zagraniczne m.in w Stanach Zjednoczonych (Uniwersytet Harvarda), Włoszech (Archiwa Rzymu, Watykanu i Wenecji) oraz w Anglii i Holandii (Program Phare - Smart). W roku 2002 wykładała jako profesor zaproszony w Akademii Kijowsko Mohylanskiej, w 2006 roku w Ukraińskim Uniwersytecie Katolickim w Rzymie. Jest redaktorem rocznika o zasięgu międzynarodowym "Ukraine in the East-Central Europe", wychodzącego w Kijowie i kilku pism krajowych. Opublikowała ponad 150 publikacji i następujące książki “Świadomość narodowa szlachty ukraińskiej i Kozaczyzny od schyłku XVI do połowy XVII w.” (Warszawa 1985); “Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzoziemców” (Wrocław 1993), drugie wydanie rozszerzone (Warszawa 1994); “Miedzy sobą. Szkice historyczne polsko - ukraińskie” (współredakcja z N. Jakowenko, Lublin 2000); “Nuncjusz i król. Nuncjatura Maria Filonardiego w Rzeczypospolitej 1636-1643” (Warszawa 2006), “350-lecie Unii Hadziackiej” materiały konferencyjne (współredakcja z P. Krollem i M. Nagielskim, Warszawa 2008); wydała korespondencje nuncjusza w serii Acta Nuntiaturae Polonae, T. XXV: Marius Filonardi (1635-1643), vol. 1 (Cracoviae 2003); vol. 2 (Cracoviae 2006) wykorzystując archiwalia watykańskie. Jest współautorem kompaktowej Historii Polski "Od Mieszka I do Jana Pawła II" (Polskie Radio i Dom Wydawniczy Bellona 2005). Obecnie pracuje nad dyplomacja wenecka w XVII w.
